Η ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΟΤΗΤΑ

Ας πάμε πίσω, τρεις και πέντε χιλιάδες χρόνια πίσω στην προϊστορία και την  ιστορία του τόπου που σήμερα λέγεται Δραπετσώνα και που πριν από το σημερινό της όνομα αποκαλείτο Τραπεζών (από όπου και το Δραπετσών), Ηετιώνεια και λόφος Κανθάρου.

Η περιήγηση από το ανέκδοτο ακόμα (το κατάντησε ανέκδοτο η διαρκής άκαρπη προσπάθεια της Ένωσης Ποντίων να το εκδώσει) βιβλίο "Από τον Πόντο και τη Μικρασία, εδώ στον Πειραιά ... στη Δραπετσώνα"

Πρώιμη Αρχαιότητα– προϊστορία

ΠΡΟΪΣΤΟΡΙΑ ΚΑΙ ΝΕΟΛΙΘΙΚΕΣ ΕΓΚΑΤΑΣΤΑΣΕΙΣ

Κανείς δεν γνωρίζει με ακρίβεια πότε ακριβώς κατοικήθηκε η περιοχή που σήμερα ονομάζεται Δραπετσώνα. Ωστόσο είναι βέβαιο ότι η περιοχή του Πειραιά, και μαζί της και η Δραπετσώνα πρέπει να είχε κατοίκους, είτε μόνιμους είτε νομάδες, από πολλές χιλιετίες πριν τη σημερινή εποχή.

Γνωρίζουμε ότι στοιχεία νεολιθικής οίκησης –γύρω στο 3.000 πΧ- έχουν βρεθεί στην Καστέλα, στο Φάληρο και στη Νίκαια καθώς και στο γειτονικό Κερατσίνι.

Η μορφολογία του εδάφους ευνοούσε παλαιολιθικές και νεολιθικές εγκαταστάσεις, όμως δεν έχουν βρεθεί ποτέ υπολείμματα εκείνης της εποχής στην περιοχή της σημερινής Δραπετσώνας.  Το γεγονός ότι ήταν λόφος κοντά στη θάλασσα προοιωνίζει για τέτοια νεολιθική εγκατάσταση, το γεγονός όμως ότι από την αρχαία εποχή στον χώρο υπήρχαν δραστηριότητες σημαίνει ότι είναι πιθανό τα νεολιθικά λείψανα να είναι βαθιά θαμμένα.

Η Δραπετσώνα ήταν σπαρμένη ολόγυρα με σπηλιές και υπόγεια φυσικά ή τεχνητά τούνελ και –για όσα εξ αυτών δεν έγιναν μεταγενέστερα βέβαια– θα έπρεπε να έχει γίνει μια ανασκαφή πριν κλείσουν για να μπορούμε σήμερα να γνωρίζουμε θετικά αν υπήρχαν ή όχι προϊστορικές εγκαταστάσεις και ίχνη κατοίκησης στην περιοχή μας. Ωστόσο, με τις ανώμαλες και έκτακτες καταστάσεις υπό τις οποίες δημιουργήθηκε ο σύγχρονος οικισμός, ήταν  πραγματικά δύσκολο να γίνει κάτι τέτοιο.

ΑΛΛΑΓΕΣ ΣΤΗΝ ΜΟΡΦΟΛΟΓΙΑ ΤΟΥ ΕΔΑΦΟΥΣ

Στη νεολιθική εποχή -και ίσως ακόμα νωρίτερα- η Δραπετσώνα ήταν χωρισμένη από τον Πειραιά που ήταν τότε ένα νησί (εξ ου και το όνομα Πειραιάς, πέρασμα). Αργότερα ένα ελώδες τμήμα (στο Αλίπεδο) επιχωματώθηκε με τρόπο φυσικό και ο ευρύτερος Πειραιάς πήρε τη σημερινή του μορφή.

Ο λόφος του Κανθάρου –αργότερα Ηετιώνεια, κατόπιν Τραπεζών και τέλος Δραπετσών– ενώθηκε απ’ ευθείας με τον κεντρικό Πειραιά και ακολούθησε για πολλές εκατονταετίες και χιλιετίες τη μοίρα του.

ΗΕΤΙΩΝΕΙΑ

Η πιο παλιά ονομασία της περιοχής της σημερινής Δραπετσώνας ήταν «Ηετιώνεια»

Το όνομα Ηετιώνεια προέρχεται από ένα  ήρωα της προϊστορικής εποχής, τον Ηετίωνα, που έζησε σε αυτά τα μέρη. Ο Ηετίων έδωσε το όνομά του στον λόφο που έβλεπε στον λόφο του Κανθάρου δεσπόζοντας στην περιοχή.

Η πρώτη ιστορική καταγραφή της περιοχής, με το όνομα Ηετιώνεια και σαν τμήμα του Δήμου Πειραιώς γίνεται από το 507πΧ και μετά όταν ο Πειραιάς μετατρέπεται από τον Κλεισθένη σε Δήμο

ΜΕΡΟΣ ΤΟΥ ΤΕΤΡΑΚΩΜΟΥ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ

Ήδη από το 1.600-1.400 π.Χ τα χωριά

Α) Πειραιεύς (ο σημερινός Πειραιάς από Ζέα και Καστέλα μέχρι τη Δραπετσώνα),

Β) Ξυπετή (Καμίνια, Κοκκινιά),

Γ) Θοιμητάδες (Κερατσίνι)  και

Δ) Φάληρο (το παλιό Φάληρο)

αποτελούσαν το ΤΕΤΡΑΚΩΜΟΝ ΗΡΑΚΛΕΙΟΝ που ήταν η πρώτη οργανωμένη ευρύτερη πόλη του Πειραιά και η οποία εντάχθηκε στη συνέχεια στο σύστημα Δήμων και Φυλών όπως καθιερώθηκε για όλη την Αθήνα (Αττική) από τον Κλεισθένη.

Τμήμα αυτού του Τετρακώμου Ηρακλείου ήταν και η Δραπετσώνα υπό το όνομα Ηετιώνεια σαν τμήμα της κώμης με το όνομα Πειραιεύς

Η Ηετιώνεια Πύλη του λιμανιού του Πειραιά

ΕΠΙΝΕΙΟ ΤΗΣ ΑΘΗΝΑΣ ΤΟΝ ΚΑΙΡΟ ΤΗΣ ΗΓΕΜΟΝΙΑΣ

Ο Πειραιάς ήταν το επίνειο της μεγάλης πόλης των Αθηνών, που από τον 6ο π.Χ. αιώνα άρχισε να δεσπόζει στα ελληνικά πράγματα. Στην Μάχη του Μαραθώνα το 491 π.Χ. η Αθήνα ήταν ήδη η αναμφισβήτητα δεύτερη πιο δυνατή –μετά τη Σπάρτη– πόλη του ελληνικού κόσμου.

Μετά τη Μάχη του Μαραθώνα όμως στην οποία μόνη της σχεδόν απέκρουσε τα στρατεύματα των Περσών, οι μετοχές της ανέβηκαν και ξεκίνησε μια πορεία που την έφερε στην ηγεμονία όλων των ελληνικών πόλεων-κρατών. Ιδιαίτερα μετά την ναυμαχία της Σαλαμίνας και την δημιουργία της Αθηναϊκής Συμμαχίας –δηλαδή από τον 5ο π.Χ.– η Αθήνα μετατράπηκε σε μια θαλασσοκράτειρα παγκόσμια –για τα μέτρα της εποχής– δύναμη.

ΚΛΕΙΔΙ ΓΙΑ ΤΗΝ ΚΥΡΙΑΡΧΙΑ 
Ο ΟΧΥΡΩΜΕΝΟΣ ΠΕΙΡΑΙΑΣ

Η δύναμη αυτή της Αθήνας στηριζόταν κατά πολύ στον οχυρωμένο και πολύ οργανωμένο Πειραιά, όπου ένας κόσμος ναυτικών και εμπόρων δημιουργούσε τις οικονομικές βάσεις για την μεγάλη ναυτική δύναμη.

Μερικά στοιχεία για την χρησιμότητα του Πειραιά παραθέτουμε εδώ:

 Η Αθήνα διέθετε από 300-400 πλοία πολεμικά όταν ολόκληρος ο στόλος των άλλων ελληνικών πόλεων αθροιστικά δεν έφτανε στον αριθμό αυτό. Επειδή δεν υπήρχαν πληρώματα για τόσο πολλά πλοία ανά πάσα στιγμή, υπήρχαν νεώσοικοι στους οποίους αυτά τα πλοία ελλιμενίζονταν. Τέτοιοι νεώσοικοι, για 372 πλοία υπήρχαν στον Πειραιά (εξ αυτών 100 στον Κάνθαρο). Χωρίς το οργανωμένο λιμάνι, το καλά φυλασσόμενο και την οχύρωση της Ηετιώνειας που προφύλασσε τον Πειραιά από χερσαίες επιθέσεις, τέτοιος στόλος δεν ήταν δυνατό να υπάρξει και να συντηρηθεί.

  Η Αθήνα και η Αττική ολόκληρη παρήγαγε  περίπου 2.000 τόνους στάρι και εισήγαγε άλλο τόσο από τον Πόντο και την Κριμαία. Χωρίς το λιμάνι με τους τεράστιους και οργανωμένους αποθηκευτικούς χώρους η σίτιση της πόλης θα ήταν αδύνατη.

 Από τον Πειραιά περνούσαν εμπορεύματα αξίας άνω των 2.000-2.500 ταλάντων (στοιχεία των ετών 400, 399 π.Χ), ποσό που αντιστοιχεί σε δισεκατομμύρια σημερινά και τα τέλη του Πειραιά υπολογίζονταν σε 40-50 περίπου τάλαντα που απέφεραν κέρδος 10 ταλάντων σε εκείνον που τα εκμεταλλευόταν και τον έκαναν πλούσιο.

ΚΕΝΤΡΟ ΤΩΝ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΚΩΝ

Παράλληλα, ο Πειραιάς, ήταν και το κέντρο των δημοκρατικών που κυριάρχησαν για πολλά χρόνια στο προσκήνιο της πολιτικής ζωής έναντι των αριστοκρατικών.

Μεγάλη φυσιογνωμία για τον Πειραιά ο Θεμιστοκλής, ο νικητής της ναυμαχίας της Σαλαμίνας που είδε πρώτος τον ρόλο που μπορεί να παίξει ο Πειραιάς κι έστρεψε το ενδιαφέρον των Αθηναίων στη θάλασσα. Οι Αριστοκρατικοί ήταν πάντα υπέρ της αγροτικής ανάπτυξης και στέκονταν αντίθετοι σε κάθε ιδέα ενίσχυσης του Πειραιά που έστρεφε την Αθήνα στο εξωτερικό εμπόριο και ενίσχυε τους δημοκρατικούς, είτε υπό τον Θεμιστοκλή είτε υπό τον Περικλή είτε υπό άλλους ηγέτες.

Επόμενοι μεγάλοι πολιτικοί άνδρες –μετά τον Θεμιστοκλή- που επηρέασαν το μέλλον του Πειραιά ήταν ο Περικλής, που οδήγησε την Αθήνα στη μεγάλη της ακμή και στον Χρυσό Αιώνα και ο Κόνων αργότερα, όταν –μετά τον καταστροφικό πελοποννησιακό πόλεμο– επούλωσε τις πληγές των Αθηνών και επισκεύασε τα τείχη

Ο Πειραιάς έπαιξε και μεγάλο ρόλο στην ανατροπή των Τριάκοντα τυράννων καθώς από εδώ ο Θρασύβουλος οργάνωσε την επίθεσή του εναντίον των τυράννων και επανέφερε στην Αθήνα την δημοκρατία

ΗΕΤΙΩΝΕΙΑ, Η ΠΥΛΗ ΤΟΥ ΠΕΙΡΑΙΑ

Σε όλη αυτή τη διάρκεια των κλασσικών χρόνων αλλά και της ελληνιστικής εποχής και της ρωμαϊκή εποχής, δηλαδή για 800 περίπου χρόνια από το 500πΧ μέχρι την καταστροφή του Πειραιά από τους Γότθους το 400 μΧ.,  η Δραπετσώνα ήταν ένα τμήμα του Πειραιά, έξω ακριβώς από τα Ηετιώνεια Τείχη, με το όνομα «Ηετιώνεια» και ανήκε στον Δήμο του Πειραιά.

Έτσι κι αλλιώς το κεντρικό λιμάνι του Πειραιά που λεγόταν «λιμήν Κανθάρου» είχε τη μια του πλευρά στον σημερινό Δήμο του Πειραιά και την άλλη στον σημερινό Δήμο Δραπετσώνας ακριβώς όπως και σήμερα το κεντρικό λιμάνι της χώρας έχει από την δεξιά του πλευρά όπως εισέρχεσαι σε αυτό τον δήμο Πειραιά και στην αριστερή του πλευρά τη Δραπετσώνα.

Τα ερείπια των Μακρών Τειχών που ένωναν τον Πειραιά με την Αθήνα περνούσαν μέσα από την σημερινή πόλη της Δραπετσώνας όπου βρισκόταν και ο μεγάλος και ξακουστός στην αρχαιότητα ναός του Αφροδισίου.

Επίσης στην περιοχή του σημερινού δήμου Δραπετσώνας βρισκόταν και ένα είδος αρχαίου νεκροταφείου, όπου θάβονταν επιφανείς νεκροί και γίνονταν προς τιμήν τους τύμβοι που ήταν μέχρι πρόσφατα ορατοί (τουλάχιστον μετά την απελευθέρωση υπήρχαν ακόμα οι τύμβοι). Οι αρχαίοι τάφοι καλύπτονταν από πλάκες που ονομάζονταν «τράπεζες» και είναι πολύ πιθανό η ονομασία της Δραπετσώνας να είναι παραφθορά της λέξης «Τραπεζών» που προερχόταν από αυτούς ακριβώς τους τύμβους. Το τοπίο εξ άλλου στο οποίο αναπτυσσόταν ολόκληρη η «χερσόνησος» της Ηετιώνειας είχε σχήμα τραπεζοειδές και είναι ενδεχόμενο αυτό ακριβώς το σχήμα να προσέδωσε στην περιοχή το κατοπινό όνομα Τραπεζών (το θέμα αυτό διαπραγματευόμαστε σε επόμενο κεφάλαιο)

ΚΕΝΤΡΙΚΗ ΠΥΛΗ ΕΙΣΟΔΟΥ ΛΛΛΑ ΚΑΙ ΑΜΥΝΑΣ

Η κεντρική πύλη εισόδου στον Πειραιά, ήταν η Ηετιώνεια Πύλη, που βρισκόταν ακριβώς στη Δραπετσώνα, στη θέση Καστράκι όπου υπάρχει και ανεσκαμμένος αρχαιολογικός χώρος. Παλιότεροι χάρτες (πριν την απελευθέρωση) ονομάζουν ολόκληρη τη σημερινή περιοχή της Δραπετσώνας ως «Ηετιωνία» και μάλιστα την εξοχή της παραλίας στην περιοχή των σημερινών Λιπασμάτων την ονομάζουν «Drapezona-Ντραπετσόνα» σαν παραφθορά του «Τραπεζώνα». Ολόκληρη αυτή η περιοχή λοιπόν που σήμερα καλύπτεται από τον Δήμο Δραπετσώνας ήταν το βόρειο-δυτικό τμήμα του λιμένα του Κανθάρου, ονομαζόταν Ηετιωνία και αποτελούσε έναν Τραπεζώνα που κι αυτός της έδινε το όνομά του. Αποτελούσε τμήμα του Δήμου Πειραιά και συνόρευε με τον δήμο Θοιμητάδων που ήταν ο σημερινός γειτονικός δήμος Κερατσινίου και τον Δήμο Ξυπετής που βρισκόταν στην σημερινή Παλιά Κοκκινιά.

Θα πρέπει να τονίσουμε εδώ πως επρόκειτο για μια περιοχή πολύ μεγάλης φυσικής ομορφιάς, που δέσποζε στο τοπίο όχι μόνο του Πειραιά αλλά και των νησιών όπως η Ψυτάλλεια, η Σαλαμίνα αλλά και πιο κάτω η Αίγινα. Σε αυτόν τον πολύ όμορφο τόπο, οι Αθηναίοι στήριξαν την ναυτική τους δύναμη και την πανελλήνια ηγεμονία τους. Οι κυριότεροι αντίπαλοι των Αθηνών, η Κόρινθος και η Αίγινα ναυτικά, και τα Μέγαρα στρατιωτικά, έβρισκαν στην οχύρωση της Ηετιώνειας τον φραγμό σε κάθε επιθετικό τους σχέδιο, είτε από ξηράς είτε από θαλάσσης.